در مقالات پیشین سایت irexportex، به توضیح اینکه تهاتر چیست، چه کاربردی دارد، نقاط قوت و ضعف تهاتر و علت ایجاد معامله های پایاپای پرداختیم. اکنون به جایگاه حقوقی و قانونی تهاتر و میزان رشد و اثر گذاری آن در اقتصاد میپردازیم.

تهاتر، جایی در میان اقتصاد خاکستری

به علت قرار گرفتن معامله‌های تهاتری در اقتصاد خاکستری نمی‌توان به طور دقیق میزان رشد و اثرگذاری آن‌ها را در اقتصاد محاسبه کرد. اقتصاد خاکستری یا «Gray economy» همانطور که از نامش پیدا است، بخش مه‌آلود – یا گاهی دودآلود و حتی خون‌آلود – اقتصاد را تشکیل می‌دهد. این اقتصاد به دلیل شفاف نبودن آمار و ارقامش خارج از کنترل دولت‌ها است. البته فعالیت در این اقتصاد به معنای انجام کارهای غیرقانونی نیست؛ مثلاً دست‌فروشی شغلی است که در دسته اقتصاد خاکستری قرار می‌گیرد، چون درآمد ناشی از آن پایین است و شامل مالیات هم نمی‌شود.

تهاتر نیز به همین دلیل در شمار فعالیت‌های اقتصاد خاکستری قرار می‌گیرد. جنبه نادرست موجود در این اقتصاد به فعالیت قاچاقچیان مواد مخدر، تجارت اعضای بدن انسان و پول‌شویی‌های بزرگ برمی‌گردد که به بحث های تجاری مرتبط نیست؛ اما علت‌های تقریباً یکسانی برای روی آوردن مردم به سمت اقتصاد خاکستری وجود دارد؛ برخی از این دلایل به شرح زیر است:

•  دست و پاگیر بودن قوانین
• مالیات‌های سنگین که غیرمعقول هستند
• وجود پارتی‌بازی
• بازارهای سنتی قوی (این مورد به خصوص در ایران بسیار پررنگ است؛ مثلاً بسیاری از فروشندگان محصولات محلی و سنتی، به جای عرضه محصولاتشان در بازار، آن‌ها را به مشتریان همیشگی و خاص خودشان می‌فروشند.)

جالب است بدانید از بین کشورهای جهان، دانمارک با نرخ ۲۸ درصد، بیشترین و گسترده‌ترین و کشور قبرس با نرخ کمتر از ۱۰ درصد، کمترین سهم از اقتصاد خاکستری را به خود اختصاص داد‌ه‌اند.

جایگاه تهاتر در قانون

مبحث پنجم قانون مدنی ایران که شامل ماده‌های ۲۹۴ تا ۲۹۹ می‌شود به موضوع تهاتر اختصاص پیداکرده است. ماده‌های قانونی مربوط به تهاتر، زیرمجموعه سقوط تعهدات به شمار می‌روند؛ یعنی تهاتر باعث از بین رفتن تعهدات می‌شود.‌ باهم نگاهی به این ماده‌های قانونی می‌اندازیم:

• ماده ۲۹۴ وقتی دو نفر در مقابل یکدیگر مدیون باشند بین دیون آن‌ها به یکدیگر به طریقی که در مواد ذیل مقرر است تهاتر حاصل می‌شود.
• ماده ۲۹۵ تهاتر، قهری است و بدون این‌که طرفین در این موضوع ترازی – یعنی رضایت دو طرف معامله نمایند حاصل می‌گردد؛ بنابراین به محض این‌که دو نفر در مقابل یکدیگر در آن‌واحد مدیون شدند هر دو دِین تااندازه‌ای که باهم معامله می‌نمایند به طور تهاتر برطرف شده و طرفین به مقدار آن در مقابل یکدیگر بَری – مُبرا، بی‌حساب می‌شوند.
• نکته: واژه قهری در لغتنامه به معنای چیزی اجباری است؛ اما در اصطلاح حقوقی هر موضوعی، معامله‌ای یا قراردادی که خارج از اراده و اختیار باشد را در برمی‌گیرد. در این مورد می‌توان ضمان قهری را مثال زد؛ یعنی مسئولیتی مدنی که توسط قانون بر فرد تحمیل می‌شود و از اراده و اختیار او خارج است.
• ماده ۲۹۶ تهاتر فقط در مورد دو دِینی حاصل می‌شود که موضوع آن‌ها از یک جنس باشد با اتحاد زمان و مکان تادیه، ولو به اختلاف سبب؛ یعنی زمان و مکان پرداخت دِین و ایفای تعهد باید باهم یکسان باشند.
• ماده ۲۹۷ اگر بعد از ضمان، مضمون له به مضمون عنه مدیون شود، موجب فراغ ذمه ضامن نخواهد شد.
• نکته: ماده ۶۸۴ قانون مدنی، ضمان را این‌گونه معنی می‌کند: «عقد ضمان عبارت است از این‌که شخصی مالی را که بر ذمه دیگری است به عهده بگیرد. در این حالت به فرد متعهد، ضامن، طرف دیگر را مضمون له و شخص ثالث را مضمون عنه یا مدیون اصلی می‌گویند.»
• ماده ۲۹۸ – اگر فقط محل تأدیه – یعنی محل ادای تعهد – دِین‌ها مختلف باشد تهاتر وقتی حاصل می‌شود که با تأدیه مخارج مربوط به نقل موضوع قرض از محلی به محل دیگری یا به نحوی از انحاء طرفین، حق تأدیه در محل معین را ساقط نمایند.
• ماده ۲۹۹ – در مقابل حقوق ثابتِ اشخاص ثالث، تهاتر مؤثر نخواهد بود و بنابراین اگر موضوع دین به نفع شخص ثالثی در نزد مدیون مطابق قانون توقیف‌شده باشد و مدیون بعد ازاین توقیف از داین خود طلبکار گردد دیگر نمی‌تواند به استناد تهاتر از تأدیه مال توقیف‌شده امتناع کند.

نکته جالب در مورد تهاتر را می‌توانیم در ماده ۴۶۴ قانون مدنی پیدا کنیم. باوجود این‌که ماده گفته‌شده از مفهوم معاوضه می گوید اما شباهت‌ جالبی در این میان وجود دارد. قانون‌گذار در این ماده گفته: «معاوضه عقدی است که به موجب آن‌یکی از طرفین مالی می‌دهد به عوض مال دیگر که از طرف دیگر اخذ می‌کند بدون ملاحظه این‌که یکی از عوضین، مبیع و دیگری ثمن باشد.» در نظر داشته باشید که تهاتر به صورت قهری اما معاوضه به صورت توافقی انجام می‌شود.

با این حساب می‌توان این‌طور گفت که منظور از تهاتر، همان معاوضه است. از طرفی، تهاتر به معنای واقعی یک مبادله کالا به کالا نیست؛ مثلاً شما نمی‌توانید گوشی موبایل خود را با یک‌خانه ویلایی تهاتر کنید. بهترین اصطلاحی که می‌توان به تهاتر نسبت داد، مبادله پایاپای است؛ یعنی شما کالای خود را با کالایی تقریباهم جنس و هم ارزش مبادله می‌کنید.

علت کم‌رنگ بودن تهاتر چیست؟

معیار و سبک نگاه ما ارزش چیزهایی که در جهانمان قرار دارد را تعیین می‌کند. وقتی فیلتری از جنس پول روی چشمانمان بزنیم، هیچ‌چیزی غیر از آن در نظر ما ارزشمند نخواهد بود؛ مثلاً فردی که زمین، محصولات کشاورزی، دام، مهارت ساخت صنایع‌دستی نفیس و امکان ایجاد ایستگاه‌های گردشگری را دارد اگر در نظرش فقط پول را به عنوان یک دارایی ارزشمند به حساب بیاورد، باوجود توانمندی، خود را فردی فقیر و شکست‌خورده تصور می‌کند. همین نگرش باعث می‌شود که معاملات تهاتری باوجود قدرتی که دارند، ضعیف و حتی بسیار کم‌رنگ به نظر برسند. نتیجه قرار دادن پول به عنوان محور تمام مبادله‌ها و معامله‌ها ساخت انسان‌هایی ناراضی، غمگین و افسرده است.

منظور این است که در بیشتر موارد از پول به عنوان یک ابزار برای به راه انداختن بازی‌های روانی استفاده فراوانی می‌شود. درصورتی که تهاتر، فضایی منصفانه و خلاقانه را برای مردم ایجاد می‌کند. وقتی هدف، برطرف کردن نیاز باشد، در بیشتر موارد می‌توان روی تهاتر، حسابی جداگانه باز کرد.

در مقاله بعدی irexportex در مورد رابطه استارتاپ ها و تهاتر خواهید خواند. همچنین چند سایت معروف و معتبر در این زمینه را معرفی خواهیم کرد. با ما همراه باشید.